Qərb Tehranın yardımına bel bağlaya bilərmi? - Təhlil

12.07.2015 22:51     A-reaksiya     2321

“Nüvə sazişi imzalandığı təqdirdə, Xameneyi də Ruhaninin Suriya mövzusundakı “daha mülayim” deyə biləcəyimiz yanaşmasının doğru olduğuna razı ola bilər".

İran nəzərə alınması lazım olan bir gücdür. Yaxın Şərqin coğrafi baxımdan ən böyük ölkəsi olaraq, gənc və yaxşı təhsilli bir əhaliyə, eləcə  də, beynəlxalq gündəmə ciddi təsir etmək imkanlarına sahibdir.

İranın nüvə proqramı ilə bağlı müzakirələrin başlamasına saylı günlər qalmışkən, nəzərlər bağlanılması gözlənilən sazişin bölgə təhlükəsizliyi üzərindəki potensial təsirinə yönəlməyə başladı. Nüvə sazişi Qərb ilə İran arasında uzun müddətli, taktiki bir əməkdaşlığın qapılarını aça bilər – belə ki, bölgədəki gərginliyin qopma nöqtəsində belə bir əməkdaşlıq həqiqətən zəruridir.

Yaxşı, bu vəziyyətdə İran Qərbin bölgədəki yeni tərəfdaşımı olacaq?

Orası şübhəlidir. Hələ kimsə İranı dost olaraq xarakterizə etməyə hazır deyil. Və Ayətullah Əli Xameneyinin son açıqlamalarındakı bariz dəyişikliyə baxmayaraq, iranlı mühafizəkarların da “Böyük Şeytan” ilə ciddi bir razılığa hazır olduğu deyilə bilməz.

Yenə də, razılaşmaqla çox şeyin qapısı aralanmış olacaq. Elə, ya da belə, İran ilə mənalı bir dialoq qurmanın yolu nüvə probleminin həllindən keçir. Son iyirmi illik müddətdə digər bütün problemlər bu mövzunun kölgəsinə düşdü. Sazişin bağlanması ilə İranın daha davamlı bir öhdəlik altında olması təmin edilə bilər. Ayrıca, bununla Tehranın otuz ildir Qərb qarşısında göstərdiyi düşməncə rəftar yumşala bilər. Yenə razılaşma çərçivəsində İranı Yaxın Şərqdə sabitliyi təmin etmək üçün fəallaşdırmaq olar. Hazırda xaosun hakim olduğu bölgədə, Qərb siyasətinə sistemli şəkildə müxalif olmayan güclü dövlətlərin varlığı məmnuniyyətlə qarşılanacaq.

Bundan əlavə, nüvə sazişi imzalandığı təqdirdə prezident Həsən Ruhani və əmrindəki rəhbərlik də güc qazanmış olacaq. Bu gün İran XİN-in xarici siyasət ilə əlaqədar qərarlardakı rolu azdır. Suriya və İraq məsələləri də daxil ən əhəmiyyətli mövzularda alınan qərarlar böyük ölçüdə İnqilab Gözətçilərinin məsuliyyətindədir. Nüvə sazişi Ruhani və xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifə bu mövzuları pilləli olaraq varis üçün lazım olan siyasi sərmayəni təmin edəcək və bölgənin geri qalanıyla da aktiv bir əlaqə içində olmaq istəyən bu qrupun etibarını artıracaq. Necə ki xarici işlər naziri Zərif ölkəsindəki qatı müxalifətə baxmayaraq, Səudiyyə Ərəbistanına doğru addımlar atmağı davam etdirir.

Güclü, liberal və müstəqil bir İranın təbii olaraq öz mənfəətlərinin arxasına düşəcəyinə və bu mənafelərin də Batınınkilerle hər zaman uyğunlaşma içində olmayacağına şübhə yoxdur. Ancaq digər tərəfdən Tehran, Avropa Birliyi və Amerika Birləşmiş Ştatları ilə əlaqələrini inkişaf etdirdiyi təqdirdə Qərbin hədəflərinə daha mülayim baxacağı mümkündür. Söz mövzusu aktyorlar arasında bir çox ortaq məqsəd mövcuddur. İran və Qərbi radikallıqla mübarizədən Əfqanıstanda hökumətin sabitliyinə təmin etmək, narkotik ticarətini önləməyə qədər bir çox çətin vəzifə gözləyir.

Ən təcili məsələ: İŞİD

Hal-hazırda hər iki tərəf üçün də ən təcili məsələ İŞİD-in dəf edilməsidir. İran xarici siyasətdə İraq mövzusuna bölgədəki digər bütün güclərdən daha çox özünü həsr edib. Üstəgəl, İŞİD-i yalnız ABŞ liderliyindəki hava hücumlarıyla məğlub etmək mümkün deyil. Koalisiyanın yerli və regional dəstəyə ehtiyacı var. Razılaşmanın təmin edilməsi halında isə bütün tərəflər arasında koordinasiyanın artırılması diplomatik baxımdan daha məqbul hala gələcək.

Hər iki tərəfin də bir-biriylə açıq əməkdaşlıq etməsi siyasi məqbul olmaqdan uzaq qalacaqsa da - çünki beynəlxalq siyasətin başlıca oyunçularının heç, ortaq bir şəkildə döyüşə girileceğini öngörmüyor - koalisiya ilə İran arasında müstəqil və bir-birini tamamlayıcı xüsusiyyətdə taktika yanaşmalar benimsenerek koordinasiya təmin edilməsi, mübarizəni daha təsirli edəcək.

Bu kontekstdə Suriya daha böyük bir təhdid təşkil edir, çünki İranın buradakı hədəfləri Qərbin hədəfləri ilə eyni istiqamətdə deyil. Tehran son dörd il ərzində ABŞ və müttəfiqlərinin kreslosundan endirmək istədikləri Suriya rəhbəri Bəşər Əsədi dəstəklədi. Yenə də Suriya böhranının İran olmadan həll edilməsi qeyri-mümkün. Tehran, bu böhran içərisində görməməzlikdən gəlinə qədər böyük bir oyunçu. Qəti olmamaqla birlikdə, nüvə razılaşma imzalandığı təqdirdə, Xameneyi də Ruhaninin Suriya mövzusundakı daha mülayim deyə biləcəyimiz yanaşmasının doğru olduğuna razı ola bilər.

Körfəz-İran əlaqələri

Bir çox müşahidəçi, razılaşmanın Səudiyyə Ərəbistanı və müttəfiqləri ilə İran arasında yeni bir soyuq - hətta kimilərinə görə hal-hazırda isti - döyüşün tırmanmasından narahat. İşin əsli bu ki, İran ilə ediləcək heç bir ağlabatan anlaşma, Ərəb Körfəzi ölkələrini gerçək mənada təmin edə bilməz. Bununla birlikdə, İranın nüvə proqramı, bölgədəki liderlər baxımından ikinci bir məsələ. Region liderlərinin prioritetli narahatlığı, İranın işğalçılıq xarici siyasəti ki, bu da onlara görə razılaşmaqla yox olacaq bir şey deyil. Ərəb Körfəzi ölkələri İranlıların təsirini hər yerdə görür və dürüst olmaq lazım olsa, İranlı səlahiyyətlilər də bir çox Ərəb paytaxtını özlərinin nəzarət etdiyi şeylə öyünərək bu nəzəriyyələri yaxşıca gücləndirir.

Körfəz ərəbləri baxımından, nüvə razılaşması İranın əlini sərbəstleştirirkən, özlərinin də xərclənməsinə səbəb olacaq. Ancaq bu ölkələrin hamısı İranın regional hegemonyasından eyni səviyyədə qorxmur. Anlaşmaya hamısı razılıq göstərməyə məcbur qalacaq olsa da, içlərindən bəziləri, xüsusilə də Səudiyyə Ərəbistanı, digərlərinə nisbətən daha güclü bir reaksiya ortaya qoyacaq.

Nüvə razılaşmasının nəticəsi nə olursa olsun, rəsmi Ər-Riyad mövcud iddialı xarici siyasətini davam etdirərək, İranın təsirini və ya müdaxiləsini hiss regional böhranlara ya açıqdan ya da çek defteri diplomatiyası vasitəsilə daxil olacaq. Suriya, Səudiyyə-İran gərginliyinin ana döyüş sahəsi olaraq qalacaq. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri Dövlət Başçısı Şeyx Xəlifə Bin Zayid Əl Nahyan'ın Riyadın izindən getməsi ehtimal. Lakin Dubay və Abu-Dabi arasındakı gərginliklər, İranın iş imkanlarına isti baxması və Dubayın İran ilə ticarətdə mərkəz mövqeyi gəlməsiylə birlikdə yenidən su üzünə çıxa bilər.

Oman öz adına müqaviləni məmnuniyyətlə qarşılayacaq; Qətər isə İranın yüksəlişindən qayğı eşitməklə birlikdə ortaq qaz sahələri kimi mövzularda Tehran ilə əməkdaşlığa gedəcək.

Avropa və ABŞ, yaxşı bir əlaqə rəhbərliyi və də İranın təhlükəsizlik hissinin artmasının nə Körfezle müttəfiqlər baxımından da müsbət olduğunun açıqlanması kimi strateji dialoq və güvencelerle bu qorxuları nəzarət altında tuta bilər və tutmalıdır da.

Nüvə razılaşması İranın prosesdə iştirakı önündəki bir maneənin qalxmasını təmin edəcək. Beləliklə, daha çox məsuliyyət sahibi bir Tehran ilə dialoq istisna olmaqdan çıxıb norma halına gələcək. Bu da Yaxın Şərq baxımından müsbət bir inkişaf ola bilər.

Dina Esfandiari  “King'S College London” Elm və Təhlükəsizlik Tədqiqatları Mərkəzi üzvü. Yaxın Şərqdə təhlükəsizlik və tərksilah mövzularında mütəxəssisdir.

Mənbə: Al-Jazeera

Tərcümə: Rüfət Əhmədzadə /Reaksiya.Az