Azərbaycanda dövlətin antiinflyasiya siyasəti və onun tənzimlənməsi istiqamətləri
03.07.2018 17:39 Ecoreaksiya 5781
Bütün ölkələrdə inflyasiyanın öz yaranma səbəbləri var. Lakin bu prosesdə müxtəlif faktorların olması ölkənin konkret iqtisadi şəraitindən asılıdır. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə (xüsusən ABŞ və əksər qərb ölkələrində) inflyasiyanın artım tempini çox dar ölçüdə saxlamaq mümkün olur. Bu siyasətin məqsədyönlü olması üçün inflyasiya mexanizminin elementlərindən düzgün istifadə etmək lazımdır. Manatın məzənnəsinin kəskin dəyişməsinin qarşısını almaq, qeyri – neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsinə və xarici ticarət şəraitinin pisləşməsinə, inflyasiya təhlükəsini artıran manat emissiyasına yol verilməməlidir. Manatın sabitliyini və inflyasiyanın cilovlanmasını təmin edən sərt pul – kredit siyasəti elə aparılmalıdır ki, bu siyasətin iqtisadiyyata olan mənfi təsirini minimuma endirmək mümkün olsun. Buna nail olmaq üçün möhkəm iqtisadiyyata söykənən əsl maliyyə sabitliyi olan mikromaliyyə sabitliyinin yaradılması zəruridir.
Hər bir hökumətin əsas vəzifəsi – onun tərəfindən keçirilən antiinflyasiya kursu və inflyasiya gözləməsinin stabilliyinin dəyişilməzliyinə əhalini inandırmaqdır. Əgər bu həll edilərsə və etibar bərpa olunarsa, onda hakimiyyət ictimai fikirləri idarə edərək vacib antiinflyasiya məqsədlərinə hətta bunun üçün zəruri resurların kifayət qədər olmadığı şəraitdə nail olmağın real imkanlarını əldə edir.
İnflyasiyaya müxtəlif cür təriflər verilir. ABŞ iqtisadçıları inflyasiyanı qiymətlərin ümumi səviyyəsinin qalxması kimi səciyyələndirirlər. (“Ekonomiks” I,II cild kitabına istinadən). Bəzi müəlliflər pul tədavülü sferasının həddən artıq kağız pulla dolmasını inflyasiya hesab edirlər. Lakin inflyasiyanın ən ümumi, geniş tərifi belədir: İnflyasiya tədavülə əmtəə dövriyyəsinin tələblərindən artıq pul kütəsinin buraxılması nəticəsində əmtəələrin qiymətlərinin artması və pul vahidinin qiymətdən düşməsi deməkdir (S. İbadov “İqtisadi nəzəriyyə kitabına istinadən). İnflyasiya qiymətlərin ümumi artımı formasında baş verir. Pulun alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür. Başqa cür desək, pulun dəyəri düşür. Pulun qiymətdən düşməsi əmtəə qiymətinin artmasına gətirib çıxardı. Bununla da inflyasiya meydana çıxır. ( Bu söz latın dilindən “qabarma” kimi tərcümə olunur.)
Antiinflyasiya siyasəti – qiymətlərin ümumi səviyyəsinin sabitləşməsinə yönəlmiş makroiqtisadi siyasətdir. İnflyasiya kəskinliyin yumşaldılmasına yönəldilmişdir.
Hər bir dövlət mümkün olan vasitələrlə inflyasiyanın qarşısını almaq, heç olmasa onun sürətini azaltmaq məqsədilə antiinflyasiya tədbirləri həyata keçirir. Bu proramlar iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsində zəruri tədbir hesab olunur. Proqramın əsasını inflyasiyanın səbəblərinin və amillərinin obyektiv təhlili, onu aradan qaldırmağa, yaxud sürətini azaltmağa imkan verən tədbirlər kompleksi təşkil edir. Dövlətin antiinflyasiya siyasəti əsasən, iki formada olur: radikal və adaptasiya.
Radikal siyasət – inflyasiyanı törədə səbəbləri aradan qaldırmağa yönəldilmişdir.
Adaptasiya siyasəti – inflyasiyaya uyğunlaşmaq və onun mənfi cəhətlərini azaltmaqla həyata keçirilir. Adaptasiya siyasətində bütün bazar subyektləri (dövlət, firmalar) öz fəaliyyətlərində inflyasiyanı, əsasən, pulun alıcılıq qabiliyyətinin düşməsini nəzərə alırlar. Firmalar inflyasiya şəraitində qoyulan kapitalın tez geri qayıtmasını mümkün edən layihələrə üstünlük verirlər. Göründüyü kimi adaptasiya siyasətində inflyasiyanın mənşə səbəbləri nəzərə alınmır.
İnflyasiyanın neqativ sosial və iqtisadi nəticələri müxtəlif ölkələrin hökumətlərini müəyyən iqtisadi siyasət aparmağa vadar edir. Dövlət tərəfindən pul kütləsinin tənzimlənməsinə həmişə diqqət yetirilmişdir. Antiinflyasiya siyasətinin pul-kredit, büdcə, vergi tədbirləri, sabitlik proqramları və fəaliyyətin tənzimlənməsi üzrə gəlirlərin bölüşdürülməsi və s. kimi zəngin çeşidləri vardır. Antiinflyasiya siyasətinin xarakterini qiymətləndirərkən, üç ümumi yanaşmanı ayırmaq olar. Birinci (keynsin müasir tərəfdarları tərəfindən təklif olunur.) çərçivədə fəal büdcə siyasəti nəzərdə tutulur. Bu zaman dövlət öz xərclərini məhdudlaşdırır və vergiləri artırır. Nəticədə tələbat azalır, inflyasiyanın tempi aşağı düşür. Lakin eyni zamanda istehsalın və investisiyaların azalması baş verə bilər. Bu da durğunluğun yaranmasına gətirib çıxara bilər. Hətta ilkin olaraq qoyulmuş məqsədlərə zidd olaraq, işsizlik inkişaf edə bilər.
İkinci yanaşma iqtisadi nəzəriyyənin monetarizm tərəfdarları tərəfindən tövsiyə olunur. Çevik təsir göstərən pul – kredit tənzimlənməsi mövcud iqtisadi vəziyyət üçün ön plana çəkilir. Bu növ tənzimlənmə zamanı pul miqdarı və borc faiz dərəcələri dəyişir. Bu yanaşmanın tərəfdarları hesab edirlər ki, dövlət ödəniş qabiliyyətinin məhdudlaşdırılması üçün antiinflyasiya tədbirləri görməlidir. Çünki işsizliyin təbii səviyyəsinin azaldılması yolu ilə iqtisadi artımın stimullaşdırılması və süni məşğulluğun dəstəklənməsi inflyasiya üzərində nəzarətin itirilməsinə doğru aparır.
Bir çox ölkələrin hökümətləri 60-cı illərdən başlayaraq nəzarətdən çıxan inflyasiyanı cilovlamaq üçün qiymət, gəlir siyasətini aparmışlar və əmək haqqlarını məhdudlaşdırmışlar. Bu da üçüncü metodun əsasını təşkil edir. Çünki bu siyasət inflyasiya ilə bazar siyasəti üsulları ilə deyil, inzibati üsullarla mübarizə aparır və həmişə qarşıya qoyulmuş məqsədə çatır.
Antiinflyasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsində böyük təcrübəyə malik olan qərb ölkələrində uzunmüddətli və qısamüddətli siyasətin əlaqələndirilməsi məqsədə uyğun göstərilir.
Uzunmüddətli siyasət özündə ilk növbədə dövlət xərclərinin azaldılması və vergilərin artırılması hesabına büdcə kəsrinin azaldılması üzrə tədbirləri birləşdirir. İkincisi, pul kütləsinin illik artımı üçün pul dövriyyəsi sahəsində tədbirlər, xüsusilə sərt limitlərin müəyyənləşdirilməsidir. Bu da inflyasiyanın səviyyəsinə nəzarət etməyə imkan verir. Üçüncüsü, iqtisadiyyata inflyasiyanın büdcə kəsrinin maliyyələşdirilməsi üçün qısamüddətli kredit və borclar şəklində təsirinin azaldılmasıdır.
(1).jpg)
Qısamüddətli antiinflyasiya tədbirləri inflyasiyanın tempinin müvəqqəti azaldılması üçün yönəldilir. Bu məqsədlə dövlət əsas istehsala əlavə kənar mallar və xidmətlər buraxan müəssisələrə əlavə güzəştlər verir.
2017- ci ilin yanvar - iyun aylarında Azərbaycanda istehlak məhsullarının və xidmətlərin qiymətləri 2016 – cı ilin müvafiq dövrünə nisbətən 13,9 faiz artıb. Dünya Bankının Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələri üzrə baş iqtisadçısı Hans Timmerin “Trade in Transition” adlı regional hesabat açıqladı. Hesabatda bildirilirdi ki, yaxın 3 il ərzində Azərbaycanda inflyasiya əhəmiyyətli dərəcədə azalacaq. Hesabata əsasən, 2017-ci ildə ölkədə inflyasiyanın həcmi 7,8, 2018-ci ildə 4,2, 2019-cu ildə isə 3,8 faiz təşkil edəcək. Qeyd edək ki, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2016-cı ildə Azərbaycanda inflyasiya 12,4 faiz təşkil edib.
Beləliklə, Mərkəzi Bank valyuta siyasəti yeritməli, eyni zamanda ölkədə həyata keçirilən sosial – iqtisadi inkişaf proqramlarının realizasiyasına dəstək verməlidir. Bunun nəticəsində də baza aşağıdakı tədbirləri görməklə inflyasiyanın təkrəqəmli səviyyədə saxlanmasına və maliyyə sabitliyinin qorunmasına nail ola bilsin:
1.Özəl müəssisə və təşkilatlara iri dövlət sifarişlərinin verilməsi;
2. Kommersiya kreditlərinin faizlərinin aşağı salınması;
3. Pul emissiyasının qarşısının alınması;
4. Dövlətin iqtisadi sferaya müdaxilələrinin minimuma endirilməsi;
5. Vergi stimullaşdırılmasının tətbiqi;
6. Işsizliyin səviyyəsi və əmək haqqı arasında olan mütənasibliyin gözlənilməsi;
7. Qiymət və əmək haqqı sisteminin liberallaşdırılması;
8. Milli valyutanın dəyərdən düşməsinin qarşısının alınması;
9. Hökümətin gəlir və xərclərinin balanslaşdırılması, büdcə kəsrinin minimuma endirilməsi;
10.Dolayı vergilərə üstünlük verilməsi. və s.
Fərqanə QafarovA
Şərhlər