Geri Gəlməyən Hədiyyə: - Zaman Və Onu Səmərəli İstifadə Etmək

 

ZAMAN

 

"Bir kral, iki əsgərini alver etmələri üçün qaladan çölə göndərər. İkisinin də əlinə 24 qızıl verər və: "Bunları çox yaxşı qiymətləndirin, sizə söylədiyim çərçivədə  istifadə edin, əsla boşa xərcləməyin!" deyər.

 

İki dost yola çıxarlar. Gedəcəkləri yerə çatarlar. Vardıqları yer göz alıcı bir gözəllikdə görünər onlara. Hər tərəfdə insanlar alver etməkdə, gözəl və müxtəlif yeməklər, paltarlar satılmaqda; insanların kimi sevinc içində kimi də bədbəxt; amma olduqca canlı bir həyat sürməkdədirlər.

 

Əsgərlərdən biri, kralın icazə verdiyi ölçüdə bu gözəlliklərdən faydalanar, əylənər, bu arada da kralın söylədiklərini də heç unutmaz. Onun istədiklərini almaq üçün 24 qızılın bir qismini xərcləyər, bir qismini də yol pulu üçün ayırar. Digər əsgər isə gördüklərindən başı dönər, kralın söylədiklərini unudan bu əsgər əyləncədən başını ala bilməz, gününü gün edər, xatirinə da kralı heç gətirməz. Necə olsa pulum çox, qaladan də uzaqdayam deyib ətrafında gördüyü gözəlliklərdən ölçüsüzcə faydalanmaq üçün qızıllarının çox əhəmiyyətli bir qisimini xərcləyər. Digər əsgər isə pulunu, ölçüsüzcə xərcləyəni xəbərdar edər: "Kralımız bizi buraya bu işlər üçün deyil alver üçün göndərdi, əylənməyə xərcləyəcəyimiz  zamanı və pulu da söylədi, etməmiz lazım olanları bir-bir izah etdi, verdiyi pulun hesabını soruşacağını söylədi xatırlayırsansa ... Bax pulun çox az qalıb artıq, heç olmasa onu xərcləmə də yol pulu olaraq istifadə et. "deyər; amma dinlədə bilməz. Adam beş pulsuz qalar. Qalaya dönmə zamanı da gəlir çatar. Pulunu kralın dediyi kimi xərcləyən əsgər, rahat və dinc bir şəkildə qapıya çatar və kral tərəfindən təltif olunur. Digəri isə yolda min bir cür əziyyət çəkər. Ac, susuz bir şəkildə çölləri dağları və dənizləri aşar. Saraya pərişan bir şəkildə, dilənçi qılığında gələr və qızılların hesabını verə bilmədiyindən kral tərəfindən cəzalandırılar. "

 

Bir günümüz, 24 qızıl dəyərində bir sərvətdir. Onu səmərəli  istifadə etmək, böyüklərimizin bizə çəkdiyi plan istiqamətində qiymətləndirmək ən qazanclı yoldur. Bizə verilən bu 24 saatı yaxşı istifadə etsək hədəflərimiz, qarşımıza gözəl bir mükafat olaraq çıxar. Beləcə İdealımızdakı məktəbdə oxuma şansını qazanarıq. Zamanımızı əgər bizdən istənildiyi kimi deyil də, başımıza görə təsadüfi şəkildə istifadə edərsək; imtahanlarda müvəffəqiyyətsiz olmaq bizim üçün ən böyük cəza olacaqdır.

Zaman, təkrar qazanılmayan tək sərvətdir; yaxşı qiymətləndirilsə meyvələri qarşımıza mükafat olaraq çıxar.

 

ZAMANI SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏ ETMƏK

 

Əldən çıxınca qazanılmayan tək sərmayə zamandır. Zamanı yaxşı planlaşdırma ilə genişlənir, içinə o qədər şey sığar ki ... İsraf edilincə də sürətlə axıb gedər.

 

Zaman tənzimi

 

Keçən Həftə içində televiziya başında neçə saat sərf edib, lazımsız danışıqlarla nə qədər vaxtınızı yediniz? Sabah günəş doğulduqdan sonra uyğunlaşmaya adətiniz var mı? Yemək və ya çay başında nə qədər vaxt keçirirsiniz?

Bu və bənzəri suallara verilən cavablar, əslində hər kəsin həyatda fərqində olmadan böyük zaman dilimini necə faydasız işlərlə xərclədiyini göstərməkdədir. Bu sualların cavabı eyni zamanda nə qədər çox vaxta sahib olunduğunu da göstərməkdədir. Elə isə hər kəs sahib olduğu zaman potensialını qiymətləndirməlidir. Bir şey tamamilə əldə edilə bilməzsə, tamamilə də tərk edilməməlidir. Vaxtı əldən gəldiyincə yaxşı qiymətləndirmək müvəffəqiyyətin açarıdır.

 

Tənəffüs

 

Psixo-bioloq EL: Rossi "20 dəqiqə Ara" adlı əsərində "Hər insanın zehni və fiziki olaraq məhsuldar işlədiyi müəyyən bir periodu vardır və ümumiyyətlə 1,5 saat ərzindədir. İnsan bu periodu keçdiyi zaman, bədən yorulma siqnalları verir. Bu siqnallar əsnəmə, konsentrasiya çətinliyi, hissdən zəifləmə, dalğınlıq kimi şəkillərdə özünü göstərir. Bu siqnallar hiss edildiyi anda işə qısa bir ara verilməli və dinlənilməlidir. Bu istirahət, fəaliyyət dəyişdirərək və ya 15 - 20 dəqiqə gözlərini bağlayıb səssizcə gözləyərək edilə bilər. Gözləri bağlamaqda məqsəd beyinə informasiya girişini azaltmaqdır. Çünki beyinə çatan məlumatın böyük əksəriyyəti görmə yolu ilə əldə edilir. Əlləri və ya üzü yuma, yüngül fiziki hərəkətlər etmək də ideal istirahətə kömək edir. "Deyilməkdədir. İstirahət beynin öyrənmə qabiliyyətini yüksəlmək üçün çox lazımlı bir hərəkətdir yəni.

 

Zehni istirahət

 

Çox kimsənin düşündüyünün əksinə zehni yorğunluğu atmaq üçün hər cür işi gücü buraxıb bir kənarda oturmaq lazım deyil. Dəyişik zehni və fiziki fəaliyyətlər, beynin müxtəlif qisimləri tərəfindən idarə olunmaqdadır. Bu səbəbdən hər fəaliyyət dəyişdirildikdə, beynin bir mərkəzi üzərindəki yükü azalıb başqa bir mərkəzi daha aktiv hala gəlir. Bu vəziyyətə, bir şagirdin riyaziyyat problemlərini həll etməyə ara verib fiziki bir işlə məşğul olması və ya şifahi məzmunlu bir dərsə çalışması nümunə olaraq göstərilə bilər. Əgər istirahət arası verilməsə bədən çətinlik çəkdiyi üçün stress hormonu ifraz olunur, konsentrasiya qabiliyyəti zəifləyir, əhəmiyyətdən düşər.

 

Müvəffəqiyyətə çatmaq üçün zaman planlanaraq çox yaxşı qiymətləndirilməlidir; ancaq bu edilərkən beynin istirahət etməsinə də diqqət edilməlidir.

 

GÜNÜ SƏMƏRƏLİ  İSTİFADƏ ETMƏK

 

Müvəffəqiyyətə çatmaq, günü səmərəli istifadə etmək ilə doğru mütənasibdir.

Bir iş edilərkən, müddətin kifayət qədər olmadığından şikayətlənilirsə orada bir əksiklik var. O da planlaşdırma əksikliyidir. Bir çox adam isə plan qurduğu halda lazımlı öyrənmənin reallaşmadığından şikayətçidir. Plan qurarkən planın ən əlverişli şəkildə necə istifadə ediləcəyi və ya ən əlverişli işin nə şəkildə ediləcəyi bilinməzsə bu şikayətlənmələr sürüb gedər.

İnsan günü ən yaxşı necə dəyərləndirəcəyini, planında hansı zamanı nəyə ayıracağını yaxşı bilməlidir. İndi mütəxəssislərin araşdırmalarından yola çıxaraq, bir günün ən səmərəli şəkildə necə qiymətləndiriləcəyini görək.

 

Sabah saatları

 

Həyatda müvəffəqiyyətli olmuş, ömürlərinə bir neçə insanın edə biləcəyi qədər çox uğur sığdırmış müvəffəqiyyətli və məşhur şəxslər, səhər vaxtlarının əhəmiyyətinə diqqət yetirmişlər və səhər erkən qalxıb sonra da yatmamağı müvəffəqiyyətə aparan əhəmiyyətli bir səbəb olaraq vurğulamışlar. Fizyologlar; "Kortizol" kimi, oyanıqlıq verən hormonların ən çox sekresiyalandığı periyod olaraq səhər 8 - 11 arasını göstərirlər. Mütəxəssislər etdikləri saysız araşdırmada bu saatların planlaşdırma, tənzimləmə və irəliyə dönük düşüncə istehsalı üçün ən əlverişli saatlar olduğu nəticəsinə gəlmişlər. Müvəffəqiyyətli olan kəslərin bu saatları nəzərə almalarının əhəmiyyəti burada olsa gərək. Elə isə planlaşdırma mərhələsində sabah saatları mümkün olduğu qədər öyrənməyə istiqamətli fəaliyyətlərə ayrılmalıdır.

 

Nahar saatları

 

Elmin bizə verdiyi məlumatınlarından yola çıxaraq günorta saatlarının istirahətə ayrılması lazım olduğunu söyləyə bilərik. Çünki mütəxəssislərin açıqlamalarına görə hormonal tarazlıq baxımından günorta saatları bədənin istirahətə çəkildiyi periyoddur. Bu saatlarda işə ara verilməsinin və mümkünsə qısa bir yuxu arasının plana yerləşdirilməsinin vacibliyini yenə mütəxəssislər söyləyirlər. Araşdırmalar, yarım saatla iki saat arasında dəyişə bilən bu yuxu arasının şagirdə canlılıq qazandıracağını, bu ara sonunda sanki günə yeni başlanmış kimi bir vəziyyətin meydana gələcəyini ortaya çıxarmışdır.

 

Günortadan sonra və axşam saatları

 

Bədənimizdə hər gün reallaşan və "biyoritm" fəaliyyətlər zənciri içərisində, günortadan sonra saat 4 - 6 arası zehni canlılığın təkrar ortaya çıxdığı təyin olunmuşdur. Tələbə qalıcı bir öyrənmə istəyirsə zehinin ən açıq olduğu saat olan səhər saatlarında öyrəndiklərini günortadan sonra 4 - 6 arasında təkrar etməsi lazımdır. Yaddaşa alınan məlumatların uzun davamlı olması məqsəd qoyulursa bu müddət ən əlverişlilisidir.

 

Fizyoloqlar, axşamçağı saat 5 - 7 arasının bədən istiliyinin ən yüksək saatları olaraq təyin olunduğunu ifadə edirlər. Bunun mənası, fiziki məşq olaraq seçilə biləcək ən uyğun vaxtların bu periyod olmasıdır. Gecə yuxusuzluq problemi olanlar üçün bu məşqlərin təbii bir yuxu dərmanı funksiyası olduğu da mütəxəssislərin görüşüdür.Axşam saat 7-dən sonra isə zehin yenə öyrənmə fəaliyyətlərinə açılır. Üç saat davam edən bu müddət, iş üçün uyğun və əlverişli bir periyoddur. Əgər axşam yeməyi çox yeyilməmişdirsə, bu müddətdə şagirdin yuxusu da gəlməyəcək. Yuxu başlanğıcı üçün mütəxəssislərin tövsiyə etdikləri saat aralığı gecə 10 - 11 aralığıdır. Bu saatlardan sonra artıq iş buraxılmalı bədənin və zehinin istirahət etməsi üçün yataq otağına üz tutulmalıdır.

 

Planlarınızı hazırlayarkən yuxarıda izah edilən elmi məlumatlardan faydalanmanın, gününüzü daha yaxşı qiymətləndirmək səbəbindən da müvəffəqiyyətə çatmanızı təmin edəcək.

 

PLAN

 

Bir işdə müvəffəqiyyətli olmaq üçün ediləcək ilk iş, hədəf təyin etmək; ikinci iş isə, təyin olunan hədəfə istiqamətli bir plan qurmaqdır.

Bir bina qurularkən, bir səfərə çıxılarkən, bir alverə gedilərkən plan hazırlanır; ya da edilməsi lazımdır. Əgər plan edilməzsə bina yıxıla bilər, səfərdə heç hesab edilməyən çatışmazlıqlar başa gələ bilər, alverdə gözlənilməz problemlər yaşana bilər.

Həyatınızda yalnız bir dəfə girə bilmə imkanına sahib olduğunuz Universtetə Giriş İmtahanı və bənzər imtahanlar da həm sizin Gələcəyinizin həm də ölkəmizin sabahlarının formalaşması baxımından bir bina istehsalından, bir səfərə hazırlaşmaqdan, bir alver etməkdən daha əhəmiyyətsiz deyil. Elə isə təyin olunan hədəflərə çatmaq üçün mütləq bir iş planına ehtiyac vardır.

 

Plan, hər şagirdə görə dəyişik xüsusiyyətlər daşıyır. Çünki şagirdlərin çalışma səkilləri, maraqları, öyrənmə müddətləri, ictimai ətrafları, təcrübələri bir-birlərindən fərqlidir. Bu vəziyyətdə, planda olması lazım olan təməl xüsusiyyətlər göz qarşısında saxlanılaraq, hər bir şagirdə, sagirdlərin quruluşuna və vəziyyətinə uyğun planların edilməsi lazımdır.

Şagirdlərimiz, öz çalışma planlarını özləri hazırlaya biləcəkləri kimi, məktəbdəki və hazırlıqdakı rəhbər müəllimlərinin köməyi ilə də edə bilərlər. Əgər tələbəmiz, iş planını özü edibsə bu planı mütləq rəhbər müəllimlərinə də oxudub onlardan da razılıq almalıdılar. Bəzən kənardan bir göz, həqiqətləri daha doğru oxuya bilər.

 

PLAN NECƏ QURULUR?

 

Bir Çox şagirdimiz, birdən çox dərsi eyni gündə çalışmaq məcburiyyətində olmaqdan şikayətlənir. Ayrıca həm imtahanlara hazırlığı həm də məktəb dərslərini bir arada icra mövzusunda çətinlik çəkdiklərini söyləyir. "Necə çalışsam, hansına əvvəl başlasam, görəsən ikisini bir arada icra edə bilərəm, zamanı çatdıra bilərəm?" Kimi narahatlıq və Qərarsızlıqları gerçəkdə plansızlığın təbii bir nəticəsidir.

 

Plan Nədir?

Ediləcək işlərin müəyyən bir müddət və nizam içinə salınmasına plan deyilir. Imtahanlara hazırlıq ciddi bir işdir. Bu işdə müvəffəqiyyətə çatmaq, planlı bir işlə mümkündür.

 

Planlanmış bir iş, hədəfə istiqamətli ediləcək işlərin təsirli bir şəkildə davam etməsini icra edər. Plan; "Necə", "nə vaxt" və "harada", "hansı dərsə hazırlaşa biləcəyinə" qərar vermə deməkdir.

Plansızlıq Nə Növ Problemlərə Yol Açar?

Plansızlıq; tələbədə diqqətsizliyə, yorğunluğa, durğunluğa, istəksizliyə və dalmağa səbəb olur. Bu vəziyyət, tələbədə ruhi təzyiq, qərarsızlıq, işə motivasiya ola bilməmə və səmərəsiz iş kimi mənfi nəticələrə gətirib çıxarar. Bu problemlərin aşılması üçün planlı işin necə ediləcəyi çox yaxşı bilinməli və işlər planlı bir şəkildə icra edilməlidir.

 

Planı edərkən Diqqət yetiriləcək xüsusiyətlər nələrdir?

 

Planlı işdə ediləcək ilk iş, iş müddətlərini təyin etməkdir. Yəni hansı dərsin hansı mövzusuna nə zaman çalışa biləcəyinə qərar verməkdir.

Planlar; gündəlik, həftəlik, aylıq və illik olaraq dəyişik şəkillərdə edilə bilər. Bir şagird ən azı bir gündəlik, bir də həftəlik plan etməlidir.

 

Plan edilərkən;

Gündəlik iş müddətləri dərslərə uyğun bir şəkildə edilməlidir.

Hansı dərsin hansı saatda çalışacağını qərarlaşdırmalıdır.

Öyrənilməsi çətin olan dərslər, zehinin qəbul etmə gücünün ən yüksək olduğu saatlara yerləşdirilməlidir.

Öyrənilməsi asan olan dərslər, zehinin yorulduğu və qəbul etmə gücünün zəiflədiyi saatlara yerləşdirilməlidir.

 

Hər şagirdin qəbul etmə gücünün ən yüksək olduğu saatlar fərqlilik göstərə biləcəyi kimi ümumiyyətlə zehinin istirahət vəziyyətdə olduğu səhər saatları təsirli öyrənmənin ən effektiv şəkildə ola biləcəyi saatlar olaraq qəbul edilməkdədir.

Planlaşdırma edilərkən, plana yerləşdirilən dərslərin məktəb dərslərindəki plana uyğun olması öyrənməyi artırır. Məsələn Bazar ertəsi günü məktəbdə riyaziyyat dərsi görülürsə evdə tətbiq olunan planda da bazar ertəsinin riyaziyyata ayrılması seçilən bir üsul olmalıdır.

 

İş günlərini planlarkən hər günün eyni saatlarına bərabər gətirilməsi şagirdin o saatlarda işə motivasiya olmasını təmin edəcək. Bu eyni zamanda diqqətin toplanmasına və zamanla şagirdin o saatlarda iş istəyinin oyanmasını təmin edəcək.

Planda yeməklərdən sonraya dərs çalışması qoyulmamalıdır. Ən az yarım saat ara verəcək şəkildə planlaşdırma edilməlidir; çünki yeməkdən dərhal sonra ediləcək bir iş effektiv olmayacaq.

 

Plan hazırlanarkən dərs iş müddətləri 45 - 50 dəqiqə tutulmalı və 10 dəqiqəlik aralar verilməlidir. Mütəxəssislər, ən təsirli iş üsulunun ara verilərək edilən işlər olduğunu ifadə etməkdədir. Ancaq, istirahət müddətinin 10 dəqiqədən çox olması, diqqətin dağılmasına və işə qarşı istəksizliyin artmasına səbəb olacağından bu müddət aşılmamalıdır.

 

Planlaşdırma edilərkən öyrənməyə bir-birinə yaxın dərsləri arxa arxaya qoymamaq lazımdır. Məsələn; riyaziyyat və fən dərsləri arxa arxaya gəlməsi yerinə, riyaziyyatla azərbaycan dilini arxa arxaya gətirəcək bir plan seçilməlidir. Qısacası bir yazılı dərslə bir şifahi dərs arxa arxaya gəldiyi bir plan daha uyğundur.

Plan yazılı hala gətirilməli və davamlı görülüb motivasiya olunan bir yerə asılmalıdır ki planlı işlə çıxılacaq hədəf hər an yadda olsun.

 

PLANDA ELASTİKLİK

 

Plan edənlərin ən tez düşdüyü səhvlərdən biri planlarının sərhədlərini qatı etmələridir. Edilən planda sərhədlər elastik olmayınca tətbiqdə çətinliklər çıxır. Hazırladığı planı həyata keçirə bilməyən şagird, bu səbəbdən ümidsizliyə düşməkdə; sonra da özünə inamını itirməkdədir.

 

Həyatımızda nəzarətimiz xaricində o qədər çox faktor var ki, bunların bizim çəkdiyimiz çərçivə içərisində qalacağını gözləmək səhv olar. Ona görə, hər planda, gözlənilməz hadisələr və faktorlar nəzərə alınaraq plana yerləşdiriləcək olan tədbirlərin müddətləri elastik tutulmalıdır.

 

Edilməsi planlanan iki fərqli fəaliyyət arasında müəyyən bir müddət pay buraxılmalıdır. Beləcə, bitməsi lazım olan bir fəaliyyətin əldə olmayan səbəblərlə sallanması, digər fəaliyyətin həyata keçirilməsinə təsir etməyəcək; fəaliyyətlərdən birinin gec bitməsi və ya digərinin tez başlaması vəziyyətində plan pozulmayacaqdır.

Gözümüzü qorxudan böyük layihələrin belə kiçik parçalara ayrılması lazımdır. Əks halda, nə qədər əhəmiyyətli olsalar da bunlar həmişə, ediləcəklər siyahısında qalmağa məhkumdur.

 

TƏNƏFFÜS

 

İşləmək nə qədər əhəmiyyətlidirsə istirahət də bir o qədər əhəmiyyətlidir. Çünki beynin qəbul etmə gücünün ən yüksək olduğu müddət müəyyəndir və məhduddur. Bu müddətlər aşıldığında, öyrənmə əhəmiyyətsizləşir. Öyrənmənin təsirli ola bilməsi, müəyyən bir müddət istirahət yəni tənəffüs tələb edir.

 

Mütəxəssislər, beynin bir işə ən yüksək nisbətdə motivasiya olduğu müddətin 15 ilə 20 dəqiqə arasında olduğunu söyləməkdədirlər. Hələ ki 40 - 45 dəqiqədən sonra qəbul etmənin yaxşıca azaldığını; beynin, öyrənmə fəaliyyətində zəifliklər göstərdiyini bildirirlər. Bu vəziyyət, tələbələr bir öyrənmə istəksizliyi də doğurmaqdadır.

 

İşin təsirli olması, beynin əlverişli şəkildə istifadə edilməsinə bağlıdır. Zehin yorğundursa, öyrənmə effektiv olmayacaq. Çünki dinlənməmiş bir beyin, qəbul etmədə zəifliklər göstərəcək. Qəbul etmədə beynin bütün funksiyalarıyla əlverişli bir şəkildə istifadə edə bilməsi də tənəffüsü zəruri etməkdədir.

 

Mütəxəssislər ən yaxşı işin, ara verilərək edilən olduğu fikirində birləşirlər. Ayrıca ara vermədən yəni tənəffüs edilmədən uzun davamlı bir öyrənmənin səmərəsiz olduğunu düşünürlər.