İlham Rəhimov: “İstintaq müddətində həbs tədbirinə üstünlük verməsi məhkəmə-hüquq sisteminin böyük yanlışıdır”
20.02.2017 16:14 Sosreaksiya 1307
Hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun Azərbaycan Respublikasında cəzaların humanistləşdirilməsi ilə bağlı prezident sərəncamı ilə bağlı “Yeni Müsavat” qəzetinə müsahibə verib. Həmin müsahibəni təqdim edirik:
- Professor, dövlət başçısı İlham Əliyevin fevralın 10-da imzaladığı sərəncamla ölkənin məhkəmə-hüquq sistemində yeni islahat dönəmi başlayıb. Cinayət hüququ üzrə Azərbaycanın seçilən mütəxəssisi olaraq bu haqda yazdığınız elmi əsərlərdə müxtəlif ölkələrin praktikalarını müqayisəli təhlil etmisiniz. Sizcə, daha çox hansı cinayətlərdə cəzaların humanistləşdirilməsi yüksək effekt verə bilər?
Cənab prezidentin haqqında danışdığınız sərəncamı çox vacib sənəddir. Xatırlayırsınızsa, bir müddət öncə “Yeni Müsavat” qəzetinə müsahibəmdə demişdim ki, bu sahədə hansı nailiyyətlər əldə edildiyini, harada yanlışlıqlara yol verildiyini, indiki siyasi, sosial şərtlər daxilində nələr etməyin mümkünlüyünü analiz edərək gələcəyə yönəlik islahatlar həyata keçirməyin zamanı gəlib. Dövlət başçısının imzaladığı sərəncamda əksini tapan ideyaların təhlilinə gəlincə, onları bir neçə qrupa bölməkdə fayda var. Cəzaların müəyyən edilməsi, təyin edilməsi və icrası üzrə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsindən başlayaq. Sənəddə qarşıya qoyulan əsas vəzifələrdən biri cəza institutunun humanistləşdirilməsidir. Bu, heç də o demək deyil ki, humanistləşdirmə prinsipi Cinayət Məcəlləsinin bütün maddələri üzrə tətbiq ediləcək, bağışlama, yumşalma olacaq. Bəllidir ki, indiki CM-i 2000-ci ildə qüvvəyə minib. 16 ildə cəzaların təyin edilməsi bölməsinə 50-dən çox dəyişiklik və əlavələr olunub, bəzi maddələr isə CM-dən tamamilə çıxarılıb.
50 dəyişikliyin 30-unda cəzalar sərtləşdirilib. Hətta böyük ictimai təhlükə doğurmayan bir sıra cinayətlər üzrə də cəzaların hansı məntiqlə sərtləşdirilməsini başa düşmək çətindir. Məsələn, CM-nin 306.1 maddəsi (qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qətnaməsini, hökmünü, qərardadını, qərarını və ya əmrini qərəzli olaraq icra etməmə) əvvəllər 2 ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tuturdu, sonradan bu cəza 3 ilədək artırılıb. Sual olunur, hansı zərurətdən? Daha 1 il azadlıqdan məhrumetmə ilə cinayətlərin sayını azaltmaq mümkün ola bilərmi? Mümkündürsə, bu əsaslandırılmalıdır. Bu, cəzaların 1-2 il kimi qısa müddətə artırılması üzrə tək fakt deyil. Bir neçə maddəyə analoji dəyişiklik edilib. O sıradan 308.2.; 311.3.4.; 312; 312.2 maddələrə. Bir sözlə, axır illərdə cinayət-hüquq sahəsində cəzaların humanistləşdirilməsi yox, sərtləşdirilməsi yolu tutulub. Statistika isə göstərir ki, cəzaların sərtləşdirilməsi cinayətlərin sayının azalmasına müsbət təsir etməyib. 2000-ci ildə ölkədə 13958 cinayət hadisəsi baş veribsə, 2006-cı ildə bu rəqəm 18049-a, 2010-cu ildə 23010-a, 2016-cı ildə 24979-a yüksəlib. Bu mənada prezident İlham Əliyevin bu addımını cəzalandrıma sahəsində qanun yaradıcılığının humanistləşdirilməsi məqsədi ilə tövsiyə və ya qanunvericilik təşəbbüsü kimi anlamaq də olar. Əslində bu təşəbbüslə Ali Məhkəmə çıxış edə bilərdi. Çünki bu, həmin qurumun funksiyasıdır. Ali Məhkəmənin Plenumu var. Orada müzakirələr aparıla, cəzaların cinayətlərə adekvat olub-olmaması köklü şəkildə araşdırıla bilərdi, cəzalar sərtdirsə, məhkəmələrə konkret maddələrlə bağlı humanistləşdirmə üzrə tövsiyyələr verilə, qanunvericiliyə uyğun dəyişikliklər üçün parlamentə müraciət edilə bilərdi. Məhkəmə-hüquq sistemi də bir çox sahələr kimi zamanın tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır.
Professor, siz yuxarıda humanistləşdirmə siyasətinin bütün cinayətlərə aid edilməsinin doğru olmadığı tezisini irəli sürdünüz. Belə cinayət törədənlərin reabilitasiyasında hansı addımlar atılmasını düzgün sayırsınız?
- Çox təəssüf, Azərbaycanda hələ də ağır və xüsusilə ağır cinayətlər, qəsdən adam öldürmə, zorlama cinayətlərinin sayı azalmır. Hər il 200-dək qəsdən adam öldürmə, 16 minə yaxın ağır və xüsusilə ağır cinayət, 40-dək zorlama hadisəsi baş verir. Bu fonda odlu silahla qətllərin azalması müsbət tendensiyadır. Azad edilənlərin reabilitasiyası əbədi problemdir və bütün ölkələrdə var. Azərbaycanda bir şəxsin təkrar cinayət törətmə faizi 8-10 faiz arasında dəyişir. Əgər reabilitasiya ilə bağlı atılan addımlar effektli olsa, yaxın illərdə bu statistikada azalma mütləq görünməlidir. Bu problemin həlli konkret olaraq dövlətin sosial, iqtisadi imkanlarından asılıdır. Reabilitasiyanın mənası cinayət törədən şəxsin yenidən cəmiyyətin bərabər hüquqlu üzvünə çevrilməsi, normal həyata qayıtmasıdır. Bu, mümkündürmü? Müəyyən dərəcədə - hə, amma geniş mənada çətin. Çünki ciddi nəticələr əldə etmək üçün şərait kökündən dəyişməlidir. Keçmiş məhkumların reabilitasiyası, məşğulluğu üçün kompleks tədbirlər görülməli, bu işlərə ciddi vəsaitlər xərclənməlidir.
Bugünkü iqtisadi şərtlər daxilində ölkənin imkanları geniş deyil. Ona görə də hökumət alternativlər üzərində işləməlidir. Sərəncamda probasiya məsələsi qoyulub. Çox vacib məsələdir və bir sıra təşəbbüsləri sınaqdan çıxarmaq üçün bu qurumun effektiv fəaliyyətini təşkil etmək lazımdır. Bu üsul Avropada çox tətbiq olunur. Konkret cinayətlərlə bağlı alternativ variantlar tətbiq edilir, nəticələr baxılır, praktikada geniş tətbiq olunur və qanunvericilik buna uyğunlaşdırılır. Bundan başqa cəzaçəkmə müəssisələrində məhbuslarla birbaşa işləyən xüsusi xidmət yaradılmalıdır. Məhbuslarla psixoloqlar, sosioloqlar, pedaqoqlar işləməlidir. Həmin xidmətdə hüquqşünaslar çalışmalıdır, keçmiş hakimlərdən bu məsələdə istifadə olunmalıdır. Belə bir xidmət yaradılsa, cəzaçəkmə müəssisələrindəki mühit yaxşılaşdırılar və eyni zamanda təkrar cinayətlərin statistikası azalmış olar. Bundan başqa, qanunvericilik təkmilləşdirilərkən real vəziyyət nəzərə alınmalıdır. Reabilitasiya məsələsinə gəlincə, bir müddət öncə hüquq siyasəti ilə bağlı elmi konfransda bu haqda konkret təklif irəli sürmüşdüm. Söhbət ondan gedir ki, əgər bu gün dövlətin reabilitasiya üçün ayırmağa ciddi vəsaiti yoxdursa, bu işə iş adamları cəlb edilə bilər. Məsələn, tikinti biznesi ilə məşğul olan bir şirkətlə müqavilə bağlana, cəzaçəkmə müəssisələrindəki məhkumlardan şirkətdə fəhlə kimi istifadə edilə bilər. Təbii, burada nəzarət funksiyası ədliyyə orqanlarının üzərinə düşür. İşləyəcək şəxslərin seçilməsini, onlara tam nəzarət edilməsini bu struktur həyata keçirməlidir. Görülən işin qarşılığında isə şirkət ədliyyə orqanlarına vəsait ödəyər. Ədliyyə orqanı öz sırasında məhkumlara müəyyən vəsait ayırar. Beləliklə, dövlət ciddi bir yükdən qurtularaq bir neçə aspektdən xeyir əldə edə bilər. Üstəlik, əmək fəaliyyəti dönəmində seçilən nümunəvi fəhlələr cəzalarının bəlli bir müddətini çəkdikdən sonra şərti azadlığa çıxmaq üçün müsbət xarakteristika əldə etmiş olarlar. Bəlli olduğu kimi, qanunvericilik cəzanın 2/3 hissəsi çəkildikdən sonra şərti azadlığı mümkün sayır. Probasiya üzrə yaradılan xidmət həmin müəssisədə işləyən, cəzasını tamamlayan məhkumlarla da bağlı şirkətlə danışıqlar apara bilər. Düşünürəm, bu yol keçmiş məhkumların reabilitasiyası üçün çox yüksək effekt yaradar. Müxtəlif yanaşmalar olarsa da, əməklə islah hələ də ən uğurlu variant sayılır. Ancaq bu gün faktiki olaraq məhkumların əməyi təşkil olunmur. Sovetlər Birliyi dönəmində də məhkumların cəmi 30-35 faizi əməyə cəlb edilirdi. Bugünki faizlər isə çox-çox aşağıdır. Ciddi addımlara ehtiyac var.
- Son bir neçə ildə Azərbaycanda ləğv olunan ölüm hökmü ilə bağlı da müzakirələr gündəmə qayıdır. Sizcə, ölüm hökmünün ləğvi ağır cinayətlərin azalmasına, ümumiyyətlə cinayətlərin xarakterinə necə təsir edib?
- Cəzanın cinayətlərin vəziyyətinə və dinamikasına təsir etmədiyi sübut edilsəydi, dövlətlər çoxdan ondan imtina edər və cinayətlərə qarşı qeyri-cəza tədbirləri qəbul edərdilər. Mübaliğəsiz demək olar ki, cəza öz çəkindirici funksiyasını hər zaman qoruyub saxlayır. Amma onun effektivliyinin dərəcəsini müəyyən etmək başqa məsələdir. Ona görə bu və ya digər cinayət növü artanda qanunverici orqan cəzanı sərtləşdirir. Amma konkret cinayətdə azalma tendensiyası olanda cəza praktik olaraq yumşaldılmır. Ölüm cəzasına gəlincə, çoxdan məlumdur ki, bu və ya digər ölkədə qəsdən adam öldürmə və xüsusilə ağır cinayətlərin sayı ölüm cəzası olub-olmamasından asılı olmayaraq uzun müddət sabit qalır və "partlayışlar" isə ciddi sosial sarsıntılar dövründə baş verir. Bunu bizim ölkənin timsalında da görmək olar. Belə hallar ötən sərin 80-ci illərin sonu və 90-cı illərin əvvəllərinə – Sovetlər Birliyinin dağılması və Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi fonunda baş verən ictimai-siyasi sarsıntılar dövründə yaşanıb. 1993-1997-ci illərdə qəsdən adam öldürməyə görə ölüm hökmü vardı, ancaq tətbiq edilmirdi. Həmin dönəmdə hər il orta hesabla 450 qəsdən adam öldürmə cinayəti baş vermişdi. 1998-ci ildən, yəni ölüm hökmü ləğv ediləndən bu günə qədər ildə təxminən 200 belə cinayət qeydə alınır. Bu o deməkdirmi ki, azalma ölüm hökmünün ləğvi ilə bağlıdır? Bu sualın cavabı daha dəqiq, dərin araşdırma tələb edir. Çünki təkcə “quru”statistik rəqəmlərlə tendensiyaları müəyyən etmək, səbəbləri tapmaq mümkün deyil.
- Bir sıra ekspertlər iddia edir ki, konkret cinayətlər üzrə cəzaların humanistləşdirilməsi həmin cinayətlərin statistikasında azalmaya səbəb olmur. Sadə desək, cəza ağır olmadığı üçün insanlar ondan çəkinmir. ABŞ-ın bir sıra ştatlarında ölüm hökmünün məhz bu faktora görə saxlandığı bəllidir. Sizin Azərbaycanla bağlı proqnozlarınız necədir? Yaxın müddət üçün statistikada hansı dəyişiklikləri gözləyirsiniz?
İllər öncə belə araşdırmalarla yalnız kriminalistlər məşğul olurdu. Sonradan məsələyə yeni baxış ortaya qoyuldu və indi bu araşdırmalara sosioloqlar da cəlb edilib. Həmin araşdırmalar zamanı ortaya çıxan nəticə bundan ibarətdir ki, həyat səviyyəsi, eləcə də təhsil və mədəni səviyyənin inkişafı, məşğulluğun artması ağır cinayətlərin azalmasına çox müsbət təsir edir. Sivil, savadlı cəmiyyətlərdə fərdlər arası münasibətlərdə aqressiya xeyli azalır, bu isə kriminogen duruma müsbət təsir göstərir. ABŞ praktikasından görürük ki, bəzi ştatlar ölüm cəzasını saxlayır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, afroamerikalılar ABŞ əhalisinin 12 faizini təşkil etsə də, cinayət göstəricilərində onların faizi 70-ə yaxındır. Bu onu göstərir ki, kriminogen vəziyyət əhalinin sosial rifahı ilə sıx bağlıdır.
Gəlirik yenə bayaq dediyim məsələyə - ağır cəza hər zaman öz çəkindiricilik funksiyasını qoruyur. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, 1 ölüm hökmünün icrası 18 nəfəri qəsdən adam öldürmədən çəkindirir. Ancaq tendensiyanı bütün ölkələrdə müşahidə etmək mümkün deyil. Çünki hər ölkədə mentallıq fərqlidir. Cinayət statistikasında ən axırıncı yerlədən birini tutan Yaponiya ölüm hökmünü saxlayıb, baxmayaraq ki, Yaponiyada qəsdən adam öldürmənin faizi cüzidir. Səbəb yaponların milli ənənələrində ölüm cəzasının olmasıdır. Eləcə də bir sıra ərəb ölkələrində cinayət faizi çox aşağıdır. Ancaq onlar ölüm hökmünü ləğv etmirlər. Çünki belə cəza şəriət qanunlarında var. Göründüyü kimi, ölüm hökmünün saxlanmasının cinayətkarlığa konkret təsiri ilə bağlı hər hansı ümumi mülahizələr irəli sürmək mümkün deyil. Mentalitet, zaman içərisindəki ictimai proseslər buna çox ciddi təsir edən faktorlardandır.
- Sərəncamda xüsusi diqqət ayrılan məsələlərdən biri də istintaq müddətində həbs tədbirinin seçilməsidir. Sizin məsələyə baxışınız necədir? Konstitusiyaya görə, hər bir kəsin ədalətli mühakimə hüququ var. Hələlik Azərbaycanda məhkəmələrin işini qənaətbəxş saymaq olmaz. Yeni sərəncamla məhkəmələrin üzərinə düşən əsas vəzifələr sizcə nədən ibarətdir?
Mənə elə gəlir, prezident sərəncamının ən həlledici məqamı məhz həbs qətimkan tədbirinin seçilməsi ilə bağlıdır. Aydın görünür ki, Azərbaycanda bir çox hüquqa zidd hərəkətlər üzrə istintaq müddətində həbs tədbirinin seçilməsi tendensiyası dəyişdirilməsi tələb kimi gündəmə gəlməkdədir. Açığı, müxtəlif hallarda şübhəli şəxslərlə bağlı yeri gəldi-gəlmədi həbs tədbirinin seçilməsi, bəzən ikili standartların tətbiq olunması mənə hər zaman məntiqsiz görünüb. İstintaq gedən vaxt həbs qətimkan tədbiri ağır və xüsusi ağır cinayətdə şübhəli şəxs barəsində istisna tədbir kimi tətbiq edilməlidir. Yetərincə faktlar göstərmək olar ki, xırda hadisələrə, ehtiyatsızlıq üzündən baş verən cinayətə görə, o cümlədən qadınların törətdiyi cinayətlərdə həbs tədbiri seçilir, halbuki buna heç bir zərurət yoxdur. Axı, həbs tədbirinin seçilməsi məhkəmələri məhz azadlıqdan məhrumetmə cəzası verməyə təşviq edir. Söhbət insan taleyindən gedir. Bu məsələ maksimum diqqət, ədalət prinsipinə qeyd-şərtsiz əməl edilməsini tələb edir. Elə hallar da olur ki, ictimai təhlükəli cinayət törətdiyi aşkar olan şəxsə şərti məhkumetmə cəzası verilir. Sözügedən sərəncamla prezident bu məqama xüsusi diqqət ayırıb. Bu da onunla bağlıdır ki, Azərbaycanda azadlıqdan məhrumetmə cəzasının faizi həddən artıq yüksəkdir. Cinayət törədənlərin orta hesabla 16-20 faizi cərimə, 10 faizi şərti məhkumetmə, 42-45 faizi isə azadlıqdan məhrum etmə cəzası alır.
Rusiyada isə bu rəqəm (azadlıqdan mərhum etmə cəzası) 30-32 faiz təşkil edir. Müqayisə üçün deyim ki, 2007-ci ildə Almaniyada 575152 cinayətkarın işi məhkəməyə göndərilib, 128046 nəfərə azadlıqdan məhrumetmə cəzası kəsilib, bunun yalnız 41324-ü, yəni 7,2 faizi real, qalanı isə şərtidir. Heç şübhəsiz, cinayət varsa, cəza olmalıdır. Humanistləşdirmə cəzasızlıq mühitinin yaradılması demək deyil. Ancaq qanun pozanların yarısının cəzaçəkmə müəssisələrinə göndərilməsi də çıxış yolu deyil. Bu eyni zamanda dövlət üçün nəhəng xərcdir. İldə yalnız məhkumlara dövlət büdcəsindən 80 milyon vəsait xərclənir. Yalnız məhbuslara... Buraya cəzaçəkmə müəssisələrinin saxlanması və digər xərcləri də əlavə etdikcə dövlət büdcəsinə çox böyük yük yarandığı ortaya çıxar. Ağır olmayan bir sıra cinayətlərlə bağlı Avropa təcrübəsindən yararlanmaq olar. Avropa çoxdan bir sıra cinayətlər üzrə azadlıqdan məhrum etmə cəzasından imtina edib. Xüsusən iqtisadi cinayətlərdə. İqtisadi xarakterli cinayətləri törədənlər məhbəsə göndərilmir və dövlət büdcəsi bu faktdan qazanır. Belə ki, dövlət onların saxlanmasına vəsait xərcləmək əvəzinə, hüquqa zidd hərəkətlər törətmiş şəxslər böyük məbləğdə cərimələr ödəyir. Effektivlik də göz qabağındadır. İldən-ilə bu statistikada azalma müşahidə olunur. Azərbaycan da bu yolla getməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, belə şəxslər cəmiyyət üçün xüsusi təhlükə yaratmır və onların azadlıqdan məhrum edilməsinə ehtiyac qalmır. Söhbət islahdan gedirsə, onları ciddi cərimə ilə bəlkə də daha yaxşı islah etmək olar.
- Azərbaycan qanunvericiliyində alternativ cəzalar da var. Sizcə, hansı səbəbdən onlardan belə az istifadə edilir?
Söyləmək çətindir. Görünür, nə zamansa sərt tədbirlərin yüksək nəticə verəcəyi düşüncəsi ilə ev həbsi, cərimələr, ictimai işə cəlb etmə, məcburi əməyə cəlb etmə arxa plana keçib və ortaya indiki arzu olunmayan mənzərə çıxıb. Cinayətkarlıqla mübarizədə ən önəmli məqam cinayətkarlıq üçün münbit mühitə qarşı ardıcıl və kəskin mübarizədir. İslam tarixindəki bir fakt mənim hər zaman diqqətimi çəkib. Həzrət Ömərin xəlifəliyi dönəmində quraqlıq olduğu üçün xırda oğurluğun sayı artıb. Aydındır ki, ac qalan əhali çıxış yolu kimi oğurluğa əl atacaq. Şəriət qanunları isə oğrunun əlinin kəsilməsini, bir sıra hallarda edamını tələb edir. Həzrət Ömərə şəriət məhkəmələrinə oğurluq cinayətlərinin çoxalması ilə bağlı xəbər veriləndə o, bir müddət düşünür və qərar verir ki, quraqlıq dönəmində ərzaq oğurluğu üçün cəza tətbiqi dayandırılsın. Çünki o, dərk edir ki, insanlar bunu çıxılmazlıqdan edib və əhalinin rifahı üçün cavabdehlərdən biri də o özüdür. Beləliklə, təbii mühit bərpa olunana qədər Xilafətdə xırda oğurluq cinayət sayılmır. Demək, istədiyim odur ki, bu gün Azərbaycanda oğurluq halları çoxalıbsa, məhkəmələr məsələyə xüsusi həssaslıqla yanaşmalıdırlar.
Çünki iqtisadi çətinliklərin, işsizliyin olduğu istənilən cəmiyyətdə əmlak oğurluğu statistikası yüksəlir və belə işlərə baxıldıqda maksimum obyektivlik vacibdir. Durumu dəyişmək üçün xırda cinayət edənlərə ağır cəzalar vermək yox, cəza mühitini aradan qaldırmaq lazımdır. Diqqət yetirsək görərik ki, son illər iqtisadi çətinliklərlə əlaqədar oğurluq hadisələri, soyğunçuluq, quldurluq və dələduzluqla bağlı cinayətlərin statistikasında əvvəlki illərlə müqayisədə artım müşahidə olunur.
Məni narahat edən məsələlərdən biri də medianın cinayət və cəza məsələsində tutduğu mövqedir. Bəzən çox yanlış tendensiya müşahidə olunur - mediada “qanuni oğrular”ın az qala qəhrəman obrazı yaradılır. Başa düşmək lazımdır ki, bu şəxslər cinayətkardır. Bizim məqsədimiz sivil, qanunların ali olduğu cəmiyyət yaratmaqdırsa, qanunları pozanların təbliğinə son qoyulmalıdır. Başqa bir məqam penitensiar sistemdəki islahatların təbliğidir. Çox müsbət haldır ki, ölkədə məhbusların saxlanma şəraiti yaxşılaşdırılır. Ancaq media bu təbliğatda tərif tonunu elə yüksək həddə müəyyən edir ki, sanki cinayət törətməyin təbliğatı gedir. Belə həssas məqamlarla bağlı diqqətli olmaq lazımdır. Göründüyü kimi, məsələ həddən artıq çox şaxəlidir və maksimum duyarlılıq, konkret məsələlərin qoyuluşu zamanı incə xətlərin gözlənilməsini tələb edir. Ümid edək ki, Azərbaycanın məhkəmə-hüquq sistemi sərəncamda qoyulan məqsəd və vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün maksimum əmək sərf edəcək.
Şərhlər